25 Mart 1881, Nagisent Mikloş — 26 Eylül 1945, New York
Macar “bestecisi ve piyanistidir. Yirminci yüzyıl müziğinin önemli temsilcilerindendir. Budapeşte Konservatuarında Thoman’dan piyano, Kössler’den bestecilik dersleri almış, 1907 yılında aynı okula öğretmen olmuştur. 1905 yılından başlayarak, arkadaşı Zoltan Kodaly ile Macar köylerinde halk müziği araştırmalarına başlamış, Macar köy müziğinin çingene müziğinden ayrı olduğunu kanıtlamıştır. Bartok folklor araştırmalarını çevre ülkelerde de sürdürmüş, Türkiye’ye gelerek Anadolu’da araştırmalar yapmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından kısa bir süre sonra, yurdunun Nazi boyunduruğu altında kalmasına dayanamayarak, Amerika’ya gitmiş, New York’a yerleşmiş, orada
Columbia Üniversitesi’nin folklor bölümünü kurmuştur. Verimi ömrü boyunca kazanamadığı ünü ve saygıyı, ancak ölümünden sonra elde etmiştir. İlk yapıtları Liszt ve Wagner etkisindedir. Daha sonra Fransız izlenimciliğinin, özellikle Debussy’nin etkisini yansıtan yapıtlar vermeye başlamış, sonraları Schönberg’in atonal düzenine, bir yandan da Strawinsky’nin simgesi olduğu yeni klasikcilik akımına yöneldiği olmuştur. Bütün bu etkileri Bartok, halk müziği dili üzerindeki egemenliğinin bir sonucu olarak gelişen kişiliğiyle birleştirmiştir. Verimi özellikle ritmik çarpıcılığıyla seçkinleşir. Kuartetleri, Bartok’un yaratıcılık evrimini yansıttığı gibi, Haydn’dan bu yana bu ortamda verilen yapıtların en başarıları arasında yer almıştır.
Başka yapıtları: Üç piyano konçertosu, «Orkestra Konçertosu», «Mavi Sakal’ın Şatosu» adlı opera, «Akılalmaz Mandarin» adlı bale müziği, «Yaylı Vurma Çalgılar ve Celesta İçin Müzik», keman ve piyano sonatları, keman ve viyola için birer konçerto, «Mikrokosmos» adlı piyano öğretimi yapıtı, doğrudan doğruya halk müziğine dayanan folklordan yararlanılarak yazılmış türlü parçalar.
MAVİ SAKALIN ŞATOSU
Bir perdelik operadır.
Metin: Bela Balaş.
Bestecisi:Béla Bartók
İlk oynanış: 1918 Budapeşte.
Başlıca kişiler: Mavi Sakal (Bariton), Judith (Soprano).
Konunun geçtiği çağ ve yer: Efsane çağlarında Fransa.
Mavi Sakal’ın şatosunda giriş holü. Adam yanında güzel Judith olduğu halde görünür. Şato ışıklı, neşeli, zevkli bir yer değildir. Ama Judith kalacak, her köşeyi neşelendirip ısıtacaktır. Birden koridorda sıralı yedi kapıya ilişir kızın gözü. Açmak ister. Mavi Sakal ancak beşinin anahtarını verir; birinci kapı kanlar içinde bir işkence odasına, ikincisi kanlı bir silâh deposuna, üçüncüsü kanlı mücevherlerle dolu bir hazineye, dördüncüsü yaprak ve çiçeklerden kan sızan bir bahçeye, beşincisi Mavi Sakal’ın sahibi olduğu, göğü kan rengi bulutlarla örtülü uçsuz bucaksız topraklara açılır. Judith diğer iki anahtarı ister. Altıncı anahtar Mavi Sakal’ın gözyaşı olduğunu söylediği bir su birikintisine, yedincisi üç güzel kadının oturduğu bir odaya açılır. Mavi Sakal açıklar; kadınlardan ilki sabah, ikincisi öğle, üçüncüsü akşamları gelmektedir. Şimdi geceleri için gerekli olanı, Judith’i bulmuştur. Işıklı varlığıyla gecelerini süsleyecektir Judith… Kız vazgeçer, gitmek ister, irade dışı bir güçle diğer kadınlara yaklaşırken kapı kapanır, içeride kalmıştır. Mavi Sakal; «Sonsuza dek gece kalsın, hep gece olsun, sonsuza dek kalsın…» derken sahne kararır, kaybolur gider.
Mavi Sakal, Fransız masal edebiyatının ünlü kahramanıdır. Karılarına işkence eden, öldüren, seven, sevilen kahraman… Bela Balaş lirik mısralarında onun Judith’le olan serüvenini anlatmış, Bartok izlenimci bir etkiyle işlemiştir.
YAYLI, VURMA ÇALGILAR VE CELASTA İÇİN MÜZİK
İlk yorumu: 1937 Basel.
Besteci türlü ses kaynaklarını beraber ve karşılıklı kullanışla eski «concerto grosso» biçiminde bir yapıt vermeyi uzun süre düşünmüş, sonuçta arkadaşı Paul Sacher’in dürtüsüyle çalışmaya koyularak kısa sürede bitirmiştir. Ses türleri ve renkleri bakımından zengin vurma çalgılar grubu, maden nefesli çalgılardan yoksun bir orkestra ve celesta büyük ustalıkla kullanılmış, yapıt bestecinin verim eğrisinde önemli bir aşamayı haberlemiştir.
Birinci bölüm (Andante tranquillo) esrarlı fakat zarif bir yükselişle zorlu bir «fuga»ya ulaşır, sonra tekrar esrarlı havasına dönerek biter. İkinci bölüm (Allegro) ilk bölümdeki «tema»nın da katılmasıyla ateşli, heyecanlı bir görüntü kazanarak biter. Üçüncü bölüm (Adagio) gene esrarlı, mistik bir atmosfere sahiptir. Dördüncü bölüm (Allegro molto) dinleyeni bunaltıcı ve ürkütücü havadan kurtarıp folklor kaynaklı «tema»larla neşeye, yaşam sevincine iletir.
ORKESTRA KONÇERTOSU
İlk yorumu: 1944 Boston.
Yapıt ünlü yönetici Serj Kussevitski tarafından ölen karısı Nathalie’nin anısına ısmarlanmış, ilk kez gene onun yönetiminde çalınmıştır. Genel karakteriyle iç açıcıdır. «Concerto grosso» düşünüyle yazılması «Konçerto» olarak tanımlanmasına yol açmış, besteci tempoları belirten terimler yanına İtalyanca başlıklar koymuştur.
Birinci bölüm («Andante non troppo», «İntroduzione – Başlangıç») karanlık bir görüntüyle başlar, «Allegro» temposunda iyimser bir «geçiş»e ulaşır. İkinci bölüm («Allegretto scherzando», «Guiocco delle coppie – Çiftlerin oyunu»). Bartok, orkestra çalgılarını çift çift kullanarak gülüşlü, kıkırdamalı seslerle gerçek bir «scherzo» vermiştir. Üçüncü bölüm (Elegia) bir ağıt havası içinde sürer. Obua’nın sunduğu melodi Macar folkloru kaynaklıdır. Dördüncü bölüm («intermezzo interrotto – Bölünmüş intermezzo») alabildiğine neşeli, eğlenceli bir diğer çaba. Beşinci bölüm («Finale – Presto»), Macaristan’daki tatlı, güzel anılan yansıtan iyimser, ışıklı bir parça.
KEMAN KONÇERTOSU
İlk yorumu: 1939 Amsterdam.
Bestecinin anayurdunda yazdığı son yapıtlardan biridir. Macar kemancısı Zoltan Szekely için bestelenmiş, ilk kez gene bu sanatçı tarafından yorumlanmıştır.
Birinci bölüm (Allegro non troppo) arp eşliğinde solo çalgının çizdiği bir melodiyle girer. Bölüm tüm özellikleriyle kemanı gözeten ve tutan bir yapıya sahiptir. Beri yanda orkestralaması, yer yer ustaca dokusuyla seçkinleşir. «Tutti» partileri aşırı yüklü değildir, ekonomik bir görüşle kullanılmıştır. İkinci bölüm (Andante tranquillo) köy karakterinde sakin ve uzun bir melodiyle işlenmiştir. Üçüncü bölüm (Allegro molto) eski çağlar anlayışıyla yazılmış, kadansıyla virtuoza geniş boşanma olanağı veren bir parçadır.
kaynak:nkfu